Tessera caerulea - commentariolum. Tessera virida - translatio.
AD ADOLESCENTULOS LATINAE LINGUAE STUDIOSOS
EDWARDI GRANTAE ORATIO
DE
VITA ET OBITU ROGERI ASCHAMI
AC EIUS SCRIPTIONIS LAUDIBUS
CUM ADHORTATIONE AD DICTIONIS PURITATEM EIUSDEM
ROGERI ASCHAMI EXEMPLO 

RADITUM est memoriae, studiosi adolescentes, Octavium Augustum imperatorem Romanum et artibus excultum et rerum gestarum gloria florentem, egregium illud et memorabile Publii Virgilii Maronis Aeneidos opus, ad poetae perennem famam, ad literariae reipublicae summum fructum, et ad sui nominis perpetuam celebritatem ab igni et flamma conservasse. Moriens enim, ut probe meminisitis, Publius Maro testamento iussit ut illud opus nondum ad finem perductum igne consumeretur. Sed putavit prudentissimus princeps poetae nomini consultius et omni posteritati salubrius fore, ut tot labores ab igne conservaret, quam legum severitati et supremae Maronis voluntati, ad summum literarum detrimentum, ad poetae perpetuam oblivionem indulgeret. Quamobrem, subductis utrinque rationibus et operis utilitate commotus, et versuum cremandorum dispendio perterritus, in haec verba prorupisse dicitur: blue

Frangatur potius legum veneranda potestas,
Quam tot congestos noctes diesque labores
Hauserit una dies. Vivat Maro doctus ubique,
Ingratusque sibi, studiorumque invidus orbi,
Laudetur, vigeat, placeat, relegatur, ametur.

spacer  2. In re fere simili, diversa tamen ratione, excubuerunt omnes cogitationes meae, omnes curae, omne studium. Rogerus Aschamus, quem ego ornandum in praesentiarum red suscepi, nullum huiusmodi opus in manibus habebat inchoatum. Reliquit haec scripta, sed multis chartulis dispersa, non in unum fasciculum congesta, hic et illic disseminata, non collecta, nec ordine disposita. Non iussit haec concremari testamento, quae ego collegi meo studio. Non ab ignibus, sed a blattis et tineis reservavi, non ad meam laudem, cui nulla debetur, sed ad Aschami perennem gloriam, quam obnixe eius nomini parare conor, in lucem et hominum oculos produxi. Haec inprimis ad meam utilitatem et nonnullam fortasse delectationem, situ fere obducta et crassis obscurata tenebrisque squallida collegi. Non ad aliquam hinc aucupandam inanem gloriam, quam vanam et futilem iudico, sed ad doctissimi viri perpetuam celebrandam memoriam, quam semper florentissimam esse cupio, divulgavi. Attamen si hisce fortasse meam non adhibuissem diligentiam, ac in illis scriptis et conservandis et colligendis studium et operam non posuissem, hoc sine omni inani gloriola vere praedicare possum, vos has Rogeri Aschami pereruditas elucubrationes, quibus nunc mea opera ad vestram, scio, expectationem et fructum, spero, nonnullum fruemini, nunquam perlegissetis. Ego ne unquam quidem ullius existimationis tam sitiens, vel Aschami laudis tam invidens, vel meae tenuitatis tam insolens praedicator, vel summae Rogeri Aschami eruditionis tam parcus et restrictus aestimator fuerim, ut vel me in hominum voculas ad inanem quandam et fumosam quaerendam laudem committere vellem, vel ad Aschami famam, meo studio perpetuo concelebrandam, nomen meum ad gravisssimos casus extremosque ignominiae scopulos impingere nollem. Qui sic sentiunt profecto de meo satis pudenti pudore, nimis impudenter sentiunt, et quibus rationibus commotus caussisque adductus haec evulgaverim non satis prudenter intelligunt.
spacer 3. Videmus complurimos hoc factitasse. Contuemur multos talibus rationibus prolectatos, huiusmodi operam in amicorum scriptis colligendis, purgandis, et eventilandis contulisse. Quid impediet quominus ego idem ad meam utilitatem, ad meorum fructum, ad nonnullorum explendam avidam expectationem in Rogeri Aschami scriptis colligendis et ex tenebris in lucem proferendis, quae alioqui periissent, feliciter pertentem? An aliquid de hiis, quae in Rogaro Aschamo summa fuerunt detractum erit, si ego, in quo omnia sunt vix mediocria, ad laudem nulla, ad eruditionem perexigua, hanc suscipiam provinciam, quam alii (qui melius praestare potuissent) nec attingere propter horum scriptorum penuriam, nec adornare propter laboriosam huiusmodi epistolarum conquisitionem potuerunt? Atque, quemadmodum nunquam eram vel excellentis Rogeri Aschami laudis et ingenii tam ignarus, quin vehementer exoptarem ut alii hoc facerent, nec eminentis aliorum eruditionis tam invidens, aut mei obliviscens, ut non semper cognoscerem complurimos et prope innumerabiles red  utriusque academiae alumnos huiusmodi laborum conficientissimos, et ad haec praestanda munera longe aptissimos. Sic profecto stultum nimis, puerile, et a communi utilitate abhorrens fuisset, tam durum in meipsum, tam difficilem erga alios, tam aversum a literaria republica esse, ut putarem me omnino esse ad hoc munus ineptum, aut nactus haec scripta ad aliorum fructum proferre in lucem non deberem, aut, conquiescentibus aliis, hunc laborem communis utilitatis gratia subterfugerem. red
spacer 4. Ad huius igitur muneris susceptionem, non aliqua laudis expectatio quam ex Publii Virgilii Maronis praeclaro opere adeptus est Octavius, me impulit, sed voluntas ad mea ad literas paratissima, studiosorumque adolescentulorum provehenda studia satis propensa commovit. Res graves et pernecessariae attrahere me potuissent, utpote summus meus erga Rogerum Aschamum amor, egregia hominis laus, excellentis doctrinae admiratio, tacitae studiosorum de eius ingenio et eloquentia cogitationes, quae omnia ego non neglexerim, sed privatae meorum studiorum rationes et animi delectatio, quae mihi in eius legendis chartulis obrepserit, ut hunc potissimum laborem susciperem, inprimis adduxerunt. In hiis enim legendis scribendi suavitate valde delectabar; in literis perlectitandis, orationis alliciebar lenociniis; in sententiis diligentius apprendendis, totus in eius ingenii et doctrinae admirationem rapiebar; in verborum copia, ornatu et structura intuenda, mira perfundebar voluptate. Trascripsi statim omnia, et variis locis dispersa in unum fasciculum redegi. Ex quo consilio meo operaque in hanc rem collocata, si ulla ad vestra studia utilitas emanare potuerit, tum satis me laudis paravisse, uberemque laboris mei fructum percepisse arbitrabor. Nec hoc a me arroganter red factum existimari velim, si de Aschamo meo illud carmen valde fortassis amanter praedicem, ut ordine ultimum, sic, mea sententia, dignitate primum, et huic meo proposito aptum, quod de suo Virgilio Octavius valde laudabiliter usurpavit,

Laudetur, vigeat, placeat, relegatur, ametur.

spacer 5. Sed de Aschamo meo longior mihi vobiscum instituendus est sermo, ingenui adolescentes, et de Aschamo quidem et Aschami laudibus et scriptis multa dicenda videntur. Veruntamen, ut ego rectius mihi dicendi de eo cursum instituam, et vos melius et facilius quae a me rudi quodammodo et ieiuna oratione dicentur percipiatis, statui tripliciter de Aschamo dicere: primum de tota vita et obitu, deinde de eius scriptione et dicendi generibus pauca, postremo vos adhortabor, licet mea non indigeatis admonitione, ut haec diligenter perlegatis. Et quo citius vos hinc fructum aliquem capere possitis, ostendam quibus modis et viis ad hanc, quam ille adeptus est, scriptionis elegantiam et dictionis puritatem facillime pervenire possitis. Et licet sus Minervam docuerit,  blue malui tamen meam ineptitudinem red prodere, et infantiam propalam patefacere, ut mei saltem discipuli hinc aliquid addiscant, quam officium in hac re meum imprudenter deserere aut laborem, iusta data occasione, negligenter recusare. Nihil fictum aut falsum eius laudibus affigam, nihil vanam aut non necessarium introducam, nihil inutile, licet vobis forsan notum et cognitum, in medium proferam, ut vestros animos, satis ad studia propensos, ad haec imitanda scripta alliciam. Ea tantum de Aschamo dicam quae vel olim a praeceptore meo Ioanne Racstero,  blue erudito quidem et honesto viro, eiusdem collegii eo tempore alumno, saepissime audiverim, vel a Rogeri Aschami amicis et notis complurimis, praecipue a perdilecto amico meo Guilielmo Irlando,  blue  eiusdem Rogeri Aschami olim pupillo, aliisque praestantibus viris summa dignitate constitutis diligenti perquisitione didicerim, vel quae potissimum ex eius scriptis et literis vel Anglice vel Latine exaratis hauserim et eruerim. Praebete quaeso mihi vestras attentissimas aures, dum haec a me proposita tenuiter pertractata fuerint.

VITA ET OBITUS ROGERI ASCHAMI 

OGERUS Aschamus Kyrbiwiske, ut fertur, in agro Eboracensi, honesta et generosa familia natus est circa annum domini 1515. Pater illi Ioannes Achamus fuit, nobilissimi viri D. Scroupi familiae oeconomus.  blue Qui ea vitae integritate, ea morum gravitate, honestate, et in rebus gerendis prudentia et modestia floruit, ut non cum vulgari genere hominum illius regionis aequandus, sed cum optimis sui loci atque ordinis viris iure comparandus esset. Mater erat Margareta Aschama, honestissima et castissima faemina, multis generosis viris cognatione et sanguine propinquissima. Hi cum tres filios, Thomam, Antonium, et hunc Rogerum Aschamos, filiasque procreassent, et iis disciplinis, literis, et moribus quibus puerilis aetas imbui solet summa cura effingendos et formandos curassent, red quadragintaque septem annos coniunctissime coniuges vixisset, una die et eade fere hora una ad Christum morte etiam ipsa iugati commigrarunt. Hic Rogerus a patre dimissus in clarissima Wingfeldiana familia, ornatissimi viri D. Antonii Wingfeldi sempiternae memoriae viri  blue impensis pueritiam suam honestissime sustentatam transegit. Cuius etiam singulari beneficaque provisione una cum eiusdem D. Antonii filiis sub Ricardo Bondo communi praeceptore, quem patris in loco perpetuo habuit et unice coluit, prima literarum adeoque virtutis omnis non infaelicia nec poenitenda fundamenta iecit. Puer acri ingenio et singulari industria erat, magno quodam literarum desiderio inflammatus, libris Anglicis, a quo semel literarum elementa red didicisset, perlectitandis mirifice deditus. Quod quidem quasi apertum quodam omen fuit futurae diligentiae et amorisin pervolvendis et Graecis et Latiis libris, ex quibus herbescente iam aetate et maturescente suavissimos eruditionis succos exhauserit.
spacer 7. Cum sic sub Ricardo Bondo in ea familia tyrocinium posuisset et cum praeceptoris industria tum sui ipsius ingenio et ad literas propensione ad eam eruditionis maturitatem pervenisset ut ad clariora doctinae domicilia esset promovendus, summa eiusdem D. Antonii Wingfeldi prudentia, consilio, ope et auxilio in gravissimum literatissimorum virorum nobilissimi divi Joannis Evangelistae collegii Cantabrigiae caetum ascriptus est circa annum domini 1530. Hunc D. Antonium Wingfeldum semper in omnibus vitae suae rationibus angustissimisque rerum acerbitatibus tam propensum adiutorem, tam benignum et liberalem patronum expertus est, ut quocunque animo et cogitatione converteret videbat (ut de se dixit) promerita eius veluti densa quaedam apum examina, sic undique memoriam suam circumsepire, ut illis referendis nunquam se parem futurum praesagiret. In hoc nobili collegio tutor illi erat Hugo Fitzherbertus eiusdem collegii socius, doctrina, virtute, et modestia praestans, et Roberto Pembero  blue intima familiaritate coniunctus. Quem Pemberum summa charitate complexus est Fitzherbertus et ad omnem honestatem, sacraeque scripturae lectionem melliflua oratione saepissime vocavit, et amicissime instruxit. Hic etiam Rogerum, ob egregias animi dotes, unice dilexit, et bonis literis, virtute, et pietate instituit.
spacer  8. Erant eo tempore quo Rogerus Aschamus huic collegio fuit emancipatus in hac academia omnium liberalium artium doctores et magistri egregii. Imo in hoc uno collegio (quod ea aetate singula totius orbis literarum domicilia, et doctissimorum theologorum numero, eruditissimorum philosophorum turba, eloquentissimorum oratorum multitudine, vel iuste adaequaret, vel longe superaret) erant complurimi homines omni politiori literatura et linguarum cognitione praestantissimi. Quorum ille provocatus exemplis et literarum imbibendarum ardore incensus, brevi, propter admirabilem ingenii vim et indefessam in studiis industriam tantos in Graecis Latinisque literis progressus fecit ut omnes aequales longe superaret. Eo, inquam, tempore Cantabrigiam venit quo literae et Graecae et Latinae efflorescere, et praeclara studia in ea academia herbescere, et ad summum huius regni ornamentum maturescere caeperunt. Ea aetate postea red floruit qua Georgius Daius, Ioannes Redmannus, Robertus Pemberus, Thomas Smithus, Ioannes Checus, Nicolaus Ridlaeus, Edmundus Grindallus, Thomas Watsonus, Gualterus Haddonus, Iacobus Pilkintonus, Robertus Hornus, Ioannes Christophersonus, Thomas Wilsonus, Ioannes Setonus, blue  et infiniti alii excellenti doctrina praediti et perspecta vita morumque probitate ornati, magna academiae eo tempore lumina, maxima postea totius reipublicae ornamenta, viguerunt. Hii enim, et ex hiis praecipue Thomas Smithus, academiae splendor, et Ioannes Checus, Cantabrigiae decus, suo exemplo, eruditione, diligentia, constantia, consilio, non studendi solum, sed recte vivendi ordine, ad praeclara studia omnes adduxerunt et concitarunt, qui ab eo tempore ad hanc usque diem in Cantabrigia succrevereunt, et ad eminentem doctrinam surrexerunt.
spacer  9. Erant in hoc puero, praeter praeclaras ingenii dotes, animi virtutes, literarum avidum desiderum, quaedam etiam incredibilis modestia, pudor singularis, et gravitas quaedam (ut Pemberus blue  dicere solebat) maior quam quae ab illa puerili aetate expectanda esset. Magnam red multis de suo acri ingenio, rara indole, et magna in literis delibandis industria spem concitabat, praecipue Roberto Pembero, homini Graecae linguae admirabili facultate ornatissimo. Is enim praedicere solebat Aschamum puerum iam iam propediem inter viros excellentes et utriusque linguae peritissimos collocandum fore, vel apud morosos et iniquos iudices. Multis et magnis viris statim a primo adventus anno acceptisssimus, doctis et eruditis gratissimus, a Ioanne Checo dilectus, eique Graecae linguae studio postea coniunctus, Thomae Smitho valde familiaris, Ioanni Redmanno magna amicitia copulatus, Ridlaeo, Daio, et reliquis huius notae viris charissimus, a sui similibus valde amatus. Hunc Robertus Pemberus unice amabat, amplexabatur, in manibus habebat, laudabat, ad maiora indies et praesens sermone et absens literis excitabat. A pueritia Graecis literis valde delectabatur, eas assidue meditabatur, et cum Latinis ad suam utilitatem quotidie coniungebat. Et quo citius ad Graecarum literarum cognitionem perveniret, ipse puer pueros Greaecas literas docebat, quod Pembero maximum videbatur argumentum admirabilis cuiusdam in eo futurae eruditionis. Hortabatur eum Pemberus ut hoc assidue faceret ad suam augendam et locuplendam in ea lingua facultatem. Laudabat in hac re conatum, industriam indies ad eum persequendum cursum exacuebat, et virtus certe laudata crescit. Excitabat etiam in hoc puero Pemberus magnum desiderium pulsandi lyram, Musarum, ut ipse putavit, cultoribus aptissimam, et Aschamo, quod musicam vocalem probe callebat, facillimam. Is quadam in epistola ad Rogerum Achamum his verbis utitur:

Rogere charissime, ago tibi gratias pro epistola tua Graeca, quae vel Athenis videri poterat scripto, adeo ad unguem καὶ τὸν Ἑλληνισμὸν observasti, et est elegantissime depicta, blue quod in te perpetuum est. Dousaeum et Pilsonum faelices putas, sed tu adhuc adolescentulus et pene puer utrumque longissimo superas invervallo, sive id studio sive natura debes, aut utrique potius. Sum literarum tuarum cupidissimus, quae me mirifice delectant, vel scriptionis elegantia vel ipsarum prastantia. Da operam ut sis perfectus non Stoicus ἀλλὰ λυρικός, hoc est, ut belle pulses lyram. Perlege, ut facis, Graecum aliquid pueris. Plus utilitatis allatura est tibi unica fabella Aesopi perlecta ab ste quam si audisses totam Iliada Latine a doctissimo enarratam. Plinium lege, in quo rerum cognitio est maxima, et Latinae linguae opes floridissimae.

spacer   10. Haec Pemberus. Praeterea admirabilem prorsus in pingendo gratiam assequebatur, quotidieque eam belliorem picturatioremque usu efficebat. Coepit iam maturescente aetate utriusque linguae auctores assidue legere, privatis exercitiis indulgere, assidue red dialecticis disputationibus et domi et foris interesse, praelectionibus et privatis et publicis adesse, philosophiae et eloquentiae amore exardescere, in literis humanioribus tempus conterere, historiarum suavitate capi et delectari, In quibus, cum aliquot annos ad suam maximam utilitatem, ad aliorum magnam admirationem versatus fuisset, et eius ingenium et eruditio non solum domi eminere, sed foris in publicis scholis elucescere, et in quoddam quasi ingenii theatrum prodire caepisset, erat tandem, iuxta morem et consuetudinem academiae, summo totius academiae assensu, in baccalaureatus gradum, tanquam primum industriae et doctrinae suae praemium et sertum cooptatus, anno domini 1534, Februarii 18, aetatis suae agens annum decimum octavum. Et paulo post in die electionis sociorum proxime sequente, Martii 23, erat opera et clandestino auxilio Nicolai Medcalfi,  blue collegii divi Ioannis eo tempore magistri, in sociorum coetum cooptatus, qui dies omnium in vita iucundissimus, et quasi dies natalis, ei visus fuit.
spacer  11. Nec hoc novo honore elatus studia deseruit, sed hoc tanquam virtutis et eruditionis ornamento incitatus, magis ac magis in studia incubuit, et in musaeum se omnino abdidit. Ciceronem sibi, Platonem, Aristotelem penitus pervolutandos proposuit. Ciceronis diligentissimus cultor, maximus amator, prudentissimus imitator, hunc et unice amplexus et ad stuporem usque admiratus est. Huius limpidissimis fontibus suos rivulos adauxit. Hinc dulcissimos purioris dictionis succos exhausit. Hinc suavissimas cultioris orationis aquas ad suam immensam laudem, ad pupillorum (quos iam habuit) praeclarum uberemque fructum, ad totius academiae maximum ornamentum profluenter exuxit. Hunc authorem, si quis alius, et constanter pervolvit, prudenter imitatus est, et suis scriptis et exercitationibus cum publicis tum privatis optime expressit. Si quid postea in dictionis puritate scribendique praeclara facultate excelluit ut praeclarissime quidem excelluit, id omni Marco Tullio Ciceroni et Caio Caesari acceptem ferre debet. Maluit enim ex ipsis fontibus plenissime haurire quam rivulos inde deductos consectari. Platonem totius Graecae lumen, Athenarum splendidissimam gemmam et volvebat saepissime, et eius praeceptis animum utilissime excoluit. Nec frigide aut supine legebat, sed ad maximum fructum et dicendi iudicandique facultatem perlegabat. Ex Aristotele philosophorum principe abditarum rerum cognitionem et praeclaros sapientiae thesauros diligentissime excerpsit. Thucididem et Herodotum optimos historiographos, Demosthenem et Isocratem suavissimos oratores privatim discipulis perlegebat. Varios philosophos, oratores, poetas aut publice in collegio aut privatim in cubiculo docebat. Ex quibus studiis et exercitationibus tantam et eruditionis accessionem, et tam plenam utriusque linguae facultatem est adeptus ut nomen eius magis atque magis enituit.
spacer  12. Et iam praeterlapsis in hisce studiis et exercitiis trium annorum curriculis, maximo toius academiae applausu, in celeberrimis comitiis Cantabrigiae habitis anno domini 1537 die Martis post festum divi Petri et Pauli,  blue  artium magister inauguratus est, annum aetatis suae agens vigesimum primum, cum iam clarissimae memoriae princeps Henricus Octavus viginti novem annos regnasset, et Eduardum nobilissimum filum ex uxore Ioanna Semeria regina progenuisset. Erat moribus facillimis, animo aperto et simplici, natura lenis et mitis, comitate affabilis, amicis fidelissimus, vita honestus, homo ad amicitias cum bonis et eruditis copulandas natus. Amicos summa fide, maximo studio, et quibus potuit officiis amplexus est, coluit, observavit. Nemo maiore diligentia, maiore cura pupillos instituebat. Nemo maiore fide, arctiore amicitia suos discipulos diligebat. Vix crederes quo studio, animo, contentione eorum saluti et utilitati consuluerit. Et non solum literis Graecis et Latinis prudenter excoluit, sed bonis moribus, optimis praeceptis, virtute, pietate, valde laudabiliter instruxit. Eorum studia partim hortatione, partim suo exemplo commovit et incitavit, ac ad optimos quosque utriusque linguae authores eorum studiis excolendos mirifice accendit et inflammavit.
spacer  13. Huius pupillus fuit Guilielmus Grindallus, blue iuvenis laudatissimus, praeclaris eruditionis laudibus ornatissimus, quem a parvulo inter parietes cubiculi sui septem vere annos literis Graecis Latinisque instituit. Is enim Grindallus Graecis literis ita fuit excultus ut nemini in ea academia, vel ipsius Rogeri Aschami iudico, post Ioannem Checum et Thomam Smithum concederet, ita eruditione et philosophia instructus ut omnes in eo collegio aequales superaret. Qui postea ex academia, tutoris sui opera, in aulam vocatus a Domino Ioanne Checo brevi post tempore doctor ad instituendam illustrissimam Dominam Elizabetham adhibebatur. Ad quem Robertus Pemberus sic scripsit in quibusdam carminibus ad eum missis, antequam ab academia commigraret. Quae, quoniam sunt quasi certum hominis testimonium, non pigebit repetere.

Ad me quos dederas, iuvenis doctissime, nuper
spacer Versiculos legi terque quaterque tuos,
Illis te mirabiliter, Grindalle, profecto
spacer Pemberum credas exhilerasse tuum.
Dictio tam facilis tua era, bene tamque Latina,
spacer Tam dulces numeri tam lepidique tui,
Ut multos aut iam versus fecisse per annos,
spacer Ad Musas natus vel videare mihi.
Ad Musas natus qui talia carmina pangis
spacer Iudicio appares, docte Guilhelme, meo.
Huc quo te natura vocat ducitque benigna,
spacer Ingenii vires tu quoque flecte tui.
Non doctos sed nos dociles natura benigna
spacer Produxit, doctos cura laborque facit.
Naturae dotes industria perficit. Illa
spacer Se desit, felix nil valet ingenium. red
Contigit ingenium multis naturaque foelix,
spacer Ast in perpaucis cura laborque vigent.
Inter perpaucos illos, Grindalle, videris,
spacer Tu quoque conspicuum velle tenere locum.

spacer  14. Huius enim pupilli fuerunt praeter alios, quorum non occurrunt mihi nomina, Ioannes Tomsonus, Eduardus Ravenus, et Guilielmus Irlandus, ita literis Graecis Latinisque instructi, ita moribus suaves, ita liberalium artium splendore conspicui, ut Rogeri Aschami discipulos facile possis agnoscere. Rogerus Aschamus iam iuvenis, magnis ingenii ornamentis adiutus, maximis naturae praesidiis ornatus, summis diligentiae et literarum beneficiis praeditus, ad Graecam linguam publice in scholis, academiae nomine, totius academiae suffragiis, cum satis luculento stipendio erat ascitus, antequam munificentissimus princeps Henricus Octavus lectionem suam Graecam in Cantabrigia instituisset. Ex quo tempore etiam Graecam linguam quotidie in collegi divi Ioannis, ubi socius fuit, longo tempore praelegebat. Hic inprimis novam Graecae linguae pronuntationem ab ornatissimis viris, totius academiae luminibus, Thoma Smitho et Ioanne Checo felicissime introductam,  blue  imitari et amplecti aspernebatur, et ob eam causam in initio cum Poneto,  blue  iuvene ingenioso et diserto, Reginei collegii socio velitabatur. Sed in eum graviter et aperte invehi propter Checi et Smithi authoritatem non audebat, quos suos ornatissimos amicos, doctissimos praeceptores semper agnoscebat. Cuius pronuntiationis vestigia paulo post mente sua impressit, et ad extremum usque spiritum acerrime propugnavit, ut in quadam ad Hubertum epistola, virum Graecae linguae instructissimum, comiti Palatino Rheno a secretis, 3 lib., dilucide apparet. Honestas oblectationes, honesta exercitia, utpote quae erant docto homine digna, amabat plurimum, sed ea potissimum quae et corporis prodessent sanitati et animi robur et firmitatem augerent. Sagittando se multum exercuit, et quanta peritia exercuit, liber a se doctissime conscriptus et Henrico Octavo ante profectionem red in Galliam ad expugnandam Bononiam oblatus, blue anno domini 1544, testificari potest. De quo Rogeri Aschami libro Robertus Pemberus haec duo carmina lusit:

Non minus hic arcu est quam lingua clarus, utraque
spacerSic ornat patriam, sic iuvat ille suam.

spacer  15. Nec defuerunt qui ei hanc sagittandi oblectionem vitio vertebant, blue qui si eos cum Aschamo comparares aut prudentia, linguarum peritia, ingenio, rerum usu, scribendo, excogitando, honeste vivendo, pupillos diligenter instituendo, plane frigescerent. Honesta exercitia honestam et studiosam decent vitam, nec in vita honeste agenda sunt negligendae honestae oblectationes. Etenim honesta oblectatio molestiam a severioribus negotiis collectam fugat, et homines laboribus reparat et restaurat. Quam rem, ut tanquam licitam et legitimam, semperque omni hominum generi concessam comprobem, necesse est ut paululum ex suis limitibus expatietur oratio mea, dum ostenderit Rogero Aschamo probe licuisse ad animi relaxationem honestis exercitiis uti, et maxime ad conservandam corporis sanitatem debuisse talibus indulgere delectationibus. Licet ille ipse hanc rem in initio primi libri de arte sagittaria doctissime tractaverit, unde defensio satis honesta et responsum satis aptum peti possit, tamen, quoniam tempus postulat et occasio oblata dicendi materiam subministrat, non gravabor, pace quod fiat vestra, rem eandem, licet non eisdem viribus, communire, et exemplis rationibusque clarissime illustrare.
spacer  16. Legimus Scipionem et Laelium, par verae amicitiae clarissimum, ut Valerii Maximi verbis utar, blue  honestis oblectationibus sese dedisse. Qui rure feriantes puerilibus ludis animum relaxabant, et ad Caietam (portum Campaniae) Lucrinumque (lacum Campaniae) conchas (id est duriores testas piscium, ut purpurae, muricis, ostrearum) et umbicilos (id est rotundos calculos, nitidos, politos, in speciem nostri umbicili) puerorum more colligere, et ad omnem animi remissionem ludumque descendere solebant. Hoc relaxationis genus in otiosis viris et inertibus turpe. In Scipione vero Africano Minore et Caio Laelio sapiente, summa amicitia (teste Cicerone) blue  coniunctis omnium virtutum inter se societate (ut Valerius Maximus refert) copulatis, videtur fuisse honestissimum. Nesciunt hii homine nimis iniqui rerum aestimatores, Quintum Scaevolam Crassi socerum ac Caii Laelii generum, forensibus negotiis ministeriisque defatigatum, alea et calculis, interdum pila lusisse. Ignorant hi tetrici et severi iudices Catonem minorem aleae at potationibus indulsisse, Socratem more puerorum arundinem ascendisse, red Amasim Aegipti regem compotationibus se dedisse iocoque morionem et scurram egisse postquam fori negotia curasset et seriis occupationibus se defatigasset. Qui cum esset ab Aegiptiis eo nomine accusatus quod rem regi non convenientem faceret, sapienter respondit arcus, si semper intenti sunt, ruptum iri: ita si homines assiduo labori, continuis studiis se dedant, nec ulla parte ad lusum uti velint, fore ut pedetentim aut menti capti fiant aut membris. Unde praeclare Ovidius,

Quod caret alterna requie, durabile non est. blue

spacer  17. Optime Plutarchus ocium appellavit condimentum laboris. blue Moderatis enim et honestis exercitiis corpora exercent studiosi, ut ad studendum et labores in studiis perferendos alacriora et vegetiora reddant. Quemadmodum nimia intensio frangit arcum, ita perpetuo deditum esse literarum studiis, nec unquam animum honestis laxare oblectationibus, facit ut animus humanus nequeat diu durare in seriis studiis et laboribus. Crassus apud Ciceronem (2 De Oratore) blue Catuli sententiam optime refellit. Dicit gymnasia non animi sed corporis gratia inventa et extructa fuisse, et affirmat ocii fructum non esse animi contentionem sed relaxationem. In hac illustranda sententia utitur imprimis exemplo Scipionis et Laelii quo ego supra sum usus, qui fere rusticari et incredibiliter repuerescere solebant, cum rus ex urbe tanquam ex vinculis evolassent. Deinde aliud sumit argumentum a similitudine avium, quae huic confirmandae sententiae belle congruit. Quemadmodum, inquit, volucres videmus procreationis atque utilitatis suae caussa fingere et construere nidos, easdem autem, cum aliquid effecerint, levandi laboris sui caussa passim ac libere solutas opere volitare, sic nostri animi forensibus negotiis atque urbano opere (addam etiam gravissima studia) defessi, gestiunt ac volitare cupiunt, vacui cura atque labore. Amaena hercule similtudo, et quae huiusmodi hominum errorem et nimis severam censuram optime refutare videtur. Nimio enim studio ingenium obtunditur, moderato exercitio reficitur, continuis studiis corporis vires enervantur, honestis laboribus iucundissime refocillantur. Continua quies (vel Galeno teste) maximum est malum ad corporis custodiam, ac moderata corporis motio (ipso Galeno iudice) maximum bonum. Ob hanc caussam Graeci in usu habuerunt certamina gymnica, venationes, saltationes, necnon alia, quibus quasi voluntariis exercitiis ad veros et necessarios belli labores iuventutum acuebant, ne otio torpescerent.
spacer  18. Sic studiosi, ne studendo sine intermissione ingenium obruerent aut corporis vigorem labefactarent, habuerunt sua oblectamenta, musicam, aut atheleticam, aut alia huiumodo quibus animus studendo fatigatus bellissime refocillaretur. Quamobrem si honesta exercitia molestiam fugent et nobis laboribus restarent, si Scipio et Laelius, gravissimi et sapientissimi viri, conchas et umbelicos pueorum more collegerint, si Q. Scaevola pila luserit, Cato aleae indulserit, Socrates arundinem ascenderit, Amasis morionem egerit, si honestae exercitationes corpora ad sustinendos labores vegetiora reddant, si Crassus apud Ciceronem hoc idem confirmet, si aves, cum nidos construxerint, levandi laboris caussa labore vacuae libere volitent, si corpora continuis studiis enerventur, honestis excercitiis reficiantur, si moderatae corporis motiones corporis sanitatem conservent, quies vero corporis viribus noceat, si Graeci gymnicis certaminibus aliisque huiusmodo se exercuerint, si denique studiosi semper animos studiis defessos aut musica recrearint aut corpora arte atheletica refocillarint, non vedio quid impedieret quominus Rogerus Achamus sua haberet honesta oblectamenta, arcu uteretur, aut ἀλεκτρυομαχίᾳ interesset. Haec ideo a me obiter sunt in medium producta ut omni vanitatis suspitione hominem constantem, studiosum, honestis et laudabilibus exercitiis oblectatum liberem, et nimis curiosam aliorum vanitatem erroremque omnibus deridendum propinem, qui cum ipsum virtute et literis adaequare non possent, invidere tamen et ob honesta haec exercitia reprehendere non cessabant. Valde delectabatur sagittando (nec de se hoc tacuit) cum Cantabrigiae esset, et nonnonquam studiis oppressus eo exercitio indulgebat. Sed haec sagittandi cupiditas eum a libris nunquam evocabat, sed ingenium ad literas alacrius et vegetius, voluntatemque ad studia recolenda paratiorem reddebat. Multi enim dantur ad studia reditus, a quibus necesse est, ut fiat saepenumero intermissio. Corpus habebat valetudinarium, multis morbis afflictatum, cui si nunquam pepercisset et honestis laboribus refecisset, in suo statu diu durare non valuisset. Ἀλλὰ ταῦτα μὲν δὴ ταῦτα.
spacer  19. Iam unde digressa est convertat se oratio nostra. Scripsit literas omnes quas academia ad regiam maiestatem aut quoscunque alios honoratos viros, multorum annorum spatio, dederit, et tanta diligentia, tanta elegantia depinxit ut nihil accuratius fieri, nihil elegantius depingi potuerit. blue Politissime quidem depinxit, venuste exaravit, hacque optima exercitatone omnes sui temporis studiosos et literatos longe superavit. Si Latine literas depingeret, nihil admirabilius, si Graece scriberet, manu eius nihil pulchrius, si Anglice literas exararet, valde eleganter. Hac excercitatione postea docuit nobilissimum principem Eduardum Sextum, illustrissimam dominam Elizabethem, honoratissimos fratres Henricum et Carolum Suffolciae duces, multosque alios et viros et foeminas. Et quod omnium praestantissimum eique aptissmum fuit, frequens senatus academiae eum in Ioannis Checi locum (qui anno domini 1540, Iulii 10, ab academia ad docendum illustrissimum principem Eduardum a nobilissimo patre Henrico Ocvavo erat avocatus) unanimi consensu tem academiae designavit. Quod munus novem fere annos et praesens et absens retinuit, ac tanta diligentia, tanta dignitate, tanta admiratione, tanta denique scribendi dicendique commoderatione eo est perfunctus ut a nemine melius aut praeclarius adornari potuerit. Cuius suavitatem, <ut testatur Christophersonus blue in quadam ad eum epistola,> red ita multi admirari solebant ut nihil plane fuerit quod eos ad politioris literaturae studium magis incitaverit. Cuius in oratione gravitas ea fuit ut animos audientium non ad prudentiam solum erudire, verum etiam ita promovere potuit ut quo vellet facile impelleret. Cuius Musae etiam in scribendo tam elegantes fuerunt ut suavitasne sermonis, qui tam concinne, artificiose, ornateque constructuis fuit, and prudentia in sententiis, quae tam crebrae erant in oratione positae, magis oblectaverit plane nescirent.
spacer  20. Potui huius rei locupletissimos testes advferre, sed non est necessarium in re tam certa et perspicua. Ut aetate et tempore, sic doctrina, ingenio, linguarum peritia, humanioribus literis et historiis accrevit, ut illius nomen non unius collegii parietibus concludi, non in obscuri cubiculi angulis abscondi posset, sed longe lateque disseminatum per multorum voculas dispersum fuit, et in apertum existimationis quasi campum irrupit. Nobilibus viris, illustrissimis foeminis, doctissimis episcopis innotuit. Quorum multorum gratiam aucupabatur, plurimorum benevolentiam conciliabat, nonnullorum beneficam et liberalem naturam sentiebat. Inprimis autem Eduardo Laeo archiepiscopo Eboraecensi blue notissimus fuit, qui eum et amavit plurimum et multis beneficiis annuaque pensione liberalissime adornavit, duci Suffolciensi lectissimae faeminae, et eius nobilissimis filiis Henrici et Carolo, blue nobilissimae feminae Annae illustrissimi comitis Pembrochiensis uxori, nobilissimique domini marchionis Northamtonensis sorori, blue sanctissimo viro domino Martino Bucero blue (defuncto iam Henrico Octavo anno domini 1546 circa finem Ianuarii, et patri succedente Eduardi filio ad religionem instaurandam nato), qui ex Germania amplissimis praemiis ab Eduardo rege erat accersitus, ut Cantabrigiae theologiam regio stipendio profiteretur. Quis Bucero erat Rogero Aschamo charior? Quem maiore amore complectabatur Rogerus Achamus? Quem maiore fide, observantia, studio venerabatur, colebat, observabat Aschamus? Hunc et aetate, prudentia, consilio patrem, et doctrina, moribus, vitae sanctitae praeceptorem semper habuit diuque coluit.
spacer  21. Postremo innotuit omnium adolescentularum phoenici, generosissimae dominae Elizabethae, Henrico Octavi filiae, Eduardi regis sorori, quae ei (propter Guilielmum Grindallum Rogeri Achami pupillum, qui eandem dominam Elizabetham tum Ioannis Checi opera docebat) plurimum favebat. A qua post Guilielmi Grindalli obitum, cum iam Rogerus Aschamus octodecim fere annos in academia faelicissime studuisset et inter illius memoriae viros floruisset, aetatis suae annum agens 21, a literario otio ad literarium negotium, ab academia Chestoniam, blue ubi illa tunc temporis (ut fertur) commorabatur, accersitus fuit anno domini 1548, circa mensem Februarii, impetrata a magistro et sociis absentiae venia, ut eam doctrinae imaginem, quam in ea Guilielmus Grindallus inchoaverat, omnibus lineamentis, coloribus, formis et perpoliret et politissima arte perficeret.
spacer  22. Illam ille tanta diligentia, red tanta experentia et studio duos annos docuit, et illa illum tanta constantia, labore, amore, voluptate audivit, ut ille ne maiore quidem cum iucunditate et voluntate praelegerit, an illa lubentiore animo dediceret, non possum quidem facile statuere. Unum hoc dicam, ab eo libentissime nos omnes discere, quem magni facimus, et magnum certe ad nostros in literis progresssus momentum adfert, si magnifice de praeceptore sentiamus. Graecas literas avido quodam desiderio degustabat, Latinas indefesso studio arripiebat. In quibus quantum profeceris, aliorum sit iudicium, blue  qui et eam Latine Graece loquentem audierunt, id ad stuporem usque admirati sunt. blue Perlegebat secum integrum fere Ciceronem, magnam partem Titi Livii, selectiores orationes Isocratis, Sophoclis tragaedias, Graecum testamentum, Locos Communes Philippi Melanchthonis blue cum aliis huiusmodi insignioris notae authoribus. Quo amore, toto hoc tempore, et qua benevolentia unica haec faeminarum phaenix Rogerum Achamum praeceptorem prosecuta est, et qua observantia, studio, officio ille eam coluit, malui ego tacite in tantae principis opinione relinquere quam inepte et frigide aliis commemorare. Haec omnia aperte ostendebat ille invitus ab illa, non satis consideratus, ut ille postea fassus est, discessus, quum domina sua invitissima Cantabrigiam ad recolenda et celebranda vetera studia reverteretur. Nec aliquid unquam magis eum dolore afflixit quam quod, illa invita, ab illa discederet, a qua maximum sui laboris fructum expectaret, ut postea foelicissime contigit, cum domina Elizabetha ad rerum gubernacula evecta fuit. blue
spacer  23. Ubi aulica turba sic liberatus, et veteris otii literarii suavitati restitutus, Cantabrigiam rediisset (ubi antiquum in collegio divi Ioannis locum possidebat, Graecas literas docebat, orataris munere perfungebatur, satisque honestam conditionem regis Eduardi beneficentia obtinebat), nolo dicere quanta hic voluptate perfundebatur cum ad vetera recurrenda ingenii curricula, ad veteres redintegrandas amicitias, ad fidelissimos amplexandos amicos, ad sancitissimum visendum patrem D. Bucerum, ad gratissimos intuendos pupillos, ad iuvenum inspicienda et promovenda studia reverteretur. Sed hic sua fortuna sive, ut verissime dicam, Deus eum non est passus pedem figere et vitae quasi tabernaculum ponere, ad illustriora peragenda munia natum, et ad maiores res in republica conficiendas aptum et habilem. Anno domini 1550 aestatis tempore amicos suos in agro Eboracensi visit, ubi cum parvo temporis spatio commoratus fuisset, erat inde statim praeclarissimi equitis Ioannis Checi literis ad aulam accitus,ut cum ornatissimo viro D. Richardo Morysino blueblue ad Carolum Quintum regio legato in Germaniam proficisceretur. Quo nihil potuit ei gratius accidere. Nam magno quodam tenebatur desiderio exteras nationes peragrandi, aliorum populorum mores cognoscendi, urbes invisendi, academias inspiciendi, regionum ritus, monumenta, instituta perlustrandi. Nec volo hoc loco pratermittere, quod ille iucunda subinde recordatione recolebat, quomodo in via, iter ab agro Eboracensi ad aulam faciens, deflexerit Lecestriam blue ut illustrissimam adolescentulam Ianam Greiam, nobilissimi marchionis Dorcestrensis filiam, viseret, cui antea in aula valde fuit familiaris. Ubi, cum in eius cubicilum esset admissus, invenit illam solam legentem Graece Phaedonem Platonis. Sed ea, quae cum illa habuit colloquia, non est opus hic repetere, quoniam ille ipse pulcherrime in suo Praeceptore blue Anglice conscripto ea partim expresserit.
spacer  24. Cum ad aulam pervenisset et de suo itinere cum D. Ioanne Checo egisset, infra paucos dies cum ornatissimo viro D. Richardo Morysino regiae maiestatis legato in Germaniam, quam antea invisere animus gliscebat, iter instituit, et Thamesin 20 Septembris 1550 conscendit. In quo itinere vir summae eruditionis loca omnia diligenter perquisivit, hominum mores accurate didicit, templa, monumenta, portus, monasteria, bibliothecas, fora, muros, castella prudenter animadvertit. Doctorum virorum notitiam sibi peperit, amorem conciliavit, multorum amicitiam sibi arctissimis vinculis copulavit, et ita continuis laboribus omnia cognitu necessaria, indefessaque industria civitatum situs et oppidorum structuras studiose notavit, ut pulcherrimarum rerum experientiam, magno studio collectam, domum reportaret. blue Et is, qui in Anglia nuper complurimis valde charus et probatus extiterat, nunc in Germania multis charissimus, in Italia pluribus familiaritate coniunctissimus vixit. Taceo Ioannem Sturmium, blue quem antea literis ex Anglia salutaverat, quem diu amavit, nunquam vidit, licet semel visit Argentinam et suum Sturmum domi non reperit. Quam charus alter alteri fuit, liber primus epistolarum ad Ioannem Sturmium conscriptus indicat. It ipse Ioannes Sturmius in multis ad eum et alios literis hoc testatur.
spacer  25. Non erit supervacaneum hic verba adfigere quae in quadam ad D. Pagettum epistola, blue idem Ioannes Sturmius scripserit, Ego Achamum, inquit, amo, quia me ab eo amari sentio ex suis ad me studiosissime scriptis literis, quae mihi semper fuerunt gratissimae, deinde ob similitudinem studiorum, ut non solum idem apud authores intelligere, verum idem velle videamur, tum propter doctrina, quae nisi magna esset, non posset ita ad me scribere ut scribit. Et in alia epistola ad eundem, Incredibile est quam ego diligam et amem Achamamum. Motus eius literis, prudentia et doctrina, quorum utrunque ex literis intelligo, quae mihi semper existiterunt suavissime. Haec Sturmius. Augustae Vindelicorum in multorum doctorum mutuam amicitiam incidit, sed cum Hieronymo Wolfio blue praecipue magna necessitudine et familiaritate vixit. Ita charus fuit multis Germaniae principibus et civitatibus (ut Ioannes Sturmius optime in quadam ad D. Pagettum epistola est testificatus) propter prudentiam, humanitatem, elegantiam, doctrinam, suavitatem, quas virtutes ex se habuit, deinde propter amicorum commendationes, quas eius virtus merita est, ita, inquam, gratus et carus fuit ut dignus videretur qui in perpetuis esse legationibus, sed ita doctus, ita studiosus, ita idoneus ad literarum studia ut Ioannes Sturmius optaret eum perpetuo esse in scholis doctorum hominum.
spacer  26. D. Richardus Morysinus legatus regius eum ad omnia sua consilia, ad omnes deliberationes quas de maximis griavissimisque rebus in Germania habuit propter prudentiam et rerum usum semper adhibebat, et tantum etiam eius fidei, ingenio, et prudentiae singulari tribuebat ut omnes curas et cogitationes suas ei libentissime impetiret. Quem adeo studiosum, honestum, industrium, officosum, literaum comperit ut eius consortio valde delectaretur. Et quamvis natura inflammatus, magna tenebatur res foris in Germania gestas videndi cupidtate, tamen magna constantia et voluptate officio erga d. legatum domi perfungi cupiebat. Proponam vobis magnam hominis industriam, quam in variis literis Anglice scriptis ex Germania in Angliam perspicio, dicetis Rogerum Aschamum in Germania non fuisse otiosum nec, communi peregre proficiscentium in alias regiones more, tempus incassum contrivisse, qui saepissime nequiores ac quandoque stultiores etiam redeunt quam exierant. Praelegebat d. legato Augustae totum Herodotum, 5 tragoedias Sophoclis, aliquot Euripidis, 23 orationes Demosthenis ab eius adventu in Germaniam Octobris 12 1550 usque ad 12 Augusti 1551. Singulis diebus legebat bis, et hoc faciebat quatuor unius cuiusque septimanae diebus. Tempore antemeridiano tres aut quatuor paginas Herodoti interpretabatur, pomeridiano tempore 212 aut 213 versus Sophoclis aut Euripidis explicabat. Reliquis tribus hebdomadae diebus transcribebat literas quae erant a domino legato in Angliam missae. Non miramini hominis diligentiam, industriam, studium, qui sic continuis premebatur occupationibus et tamen omnia elegantia et suavitate summa praestabat? Quod tempus iam quieti, tranquillitati, amicorum confabulationibus, scribendis in Angliam ad amicos literis relictum? Nocturno tempore hoc factitabat, nocturno tempore diario suo res auditas, factas aut visas mandabat. Si aliqua vacui temporis portiuncula a reliquis negotiis et studiis concedebatur, id tempus libentissime singula oppida (ubi cum d. legato commorabatur) videndo, doctos adeundo, mores et instituta urbium intelligendo, nova audiendo, totum consumebat.
spacer  27. Ad manus eius varia nova pervenerunt Turcica, Asiatica, Aphricana, papistica, Germanica, Caesariana, quae quidem omnia diligentissime notabat. Nihilominus tamen illae literae quas a Ioanne Sturmio reciperet plenissimae eruditione, elegantia, eloquentia, humanitate, multo maiore voluptate perfuderunt. In omnibus literis a Germania missis ad amicos Cantabrigienses, Ioannenses ut ille vocabat, semper precibus valde contendebat ut in eius absentia collegii divi Ioannis alumni in literis Graecis et virtutibus indies proficerent, ut bonos mores et pietatem cum doctrina imbiberent, ut oratoris munus, cuius ille absens fructum percipiebat, diligenter suppleretur. Vix crederes quo studio et contentione hoc postulabat in variis literis Anglice scriptis, quas ipse humanissime amplector et diligentissime servo. Quidam etiam a me contenderunt ut has aederem, cum ob suavitatem linguae in qua sunt scriptae, tum ob sentiarum splendorem quo sunt perpolitae. Sunt apud me huiusmodi complures, quarum ego invitatus iucunditate ad meam privatam exercitationem ex Anglico sermone multas in lumen transtuli, sed hae a me conversae lucem ferre nunquam dignabuntur. Si alias posthac eiusdem generis ullo modo comparare potuero, aut ab aliis extorquere, suis splendidis ornatae vestibus in lucem fortasse apparebunt.
spacer  28. Sed quid haec? Cum Oenoponti et Halae in Italiae finibus commoraretur, generale concilium Tridenti habitum Maii primo visendi tenebatur desidero, ut illic illius generalis concilii et synodi statum, ordinem, et tractationem aperte disceret et studiose annotaret. Sed nec facultas nec facultates ei ad hanc rem suppeterent. Quod tamen potuit, id omni diligentia praestitit. Nomina eorum omnia qui ei concilio interfuerunt, a Ioanne Sleidano blue (quo pro Argentina orator Tridenti fuit) summo amico suo et literas etiam ab eodem recepit de earum rerum veritate, quae in eo concilio red tractabantur, quas in Angliam ad amicos misit, ut, quoniam ipse ei conciliointeresse non potuerit, illos saltem de rebus illic gestis certiores faceret. Dici vix potest qua sedulitate omnia in illis regionibus oppida perlustrare, quo etiam animo etiam omnes omnium civitatum consuetudines avebat scire. Attamen in tota hac peregrinatione, in longa hac voluptate qua perfundebatur in exteras regiones peragrando, externorum mores et populi ritus perlustrando, vitae libere in studiis Cantabrigiae actae, nullam vitam, licet splendida appareret, nec in republica Anglicana cum dignitate, nec in peregrinis nationibus cum multarum rerum experentia et voluptate, comparendum esse iudicavit. Dulces illic fortasse red putabat esse studiorum comites, dulcia colloquia, tutas et sine periculo suaves obambulationes, dulcissimas Musas, fidelissimos amicos, intimos omnium consiliorum socios, quos idem amor, idem erga literas ardor, etiam studia arctissimis et quasi adamantinis amicitiae vinculis copulabant. Est enim ea verissima amicitia quam virtus conglutinat, non voluptas aut utilitas coniungit. Quae ubi semel hominum animis recepta fuerit, ibique radices egerit et coaluerit, nunquam extinguitur, etiamsi amici locorum intervallis seiungantur, per literas vel per nuncios, aut alio modo amicitias studiose retinent et firmissime conservant. Optime Cicero, ut semper solet, mihi dixisse videtur blue omnium societatum nulla praestantior est, nulla firmior quam cum viri boni moribus similes sunt familiaritate coniuncti. Nihil enim amabilius nec copulatius quam morum similitudo bonorum.
spacer  29. Praeferebat nac vitam Rogerus Aschamus omni splendori, omni dignitati, omnibus in republica splendidis muneribus. Et quam aliam ob causam praeferebat, nisi ut quiete se Musis totum dederit, animum continuo literis excoleret, Graecam linguam, qua mire capiebatur, Cantabrigiae doceret, et Demosthenis (quem ille studiose semper, studiosissime autem cum in Germania esset volvebat) succum, vim, suavitatem, phrasim, veneres omnibus Graecae linguae studiosis enunclearet et exprimeret? Solebat dicere eos homines et res humanas nescire, et iucunde actae vitae delectum penitus ignorare, qui non sequebantur unam ex illis rationibus, quas Marcus Tullius Cicero in prima primi De Oratore sententia commendavit, nunquam assecutus est. Hoc est, perhbeatos illos esse, qui eum vitae cursum tenere potuerunt ut vel in negotio sine periculo vel in otio cum dignitate esse possent.
spacer  30. Cum iam in multis Germaniae civitatibus et aliquibus etiam Italiae urbibus, cum magna et videndi voluptate et desiderii explendi cupiditate, maximoque experientiae fructu, ab anno domini 1550 Septembris 20 usque ad annum 1553 commoratus fuiset, Iulii 6 nobilissimus princeps Eduardus Sextus immatura morte, ad huius regni maximam detrimentum, ad piorum omnium immensum dolorem, ad omnium Anglorum ingens malum, et Rogeri Aschami magnam calamitatem diem obiit. Quo pessimo fato exanimus Aschamus, quo dolore pene confectus, et curis, inopia, solicitudine valde implicitus quod rex cecidisset, quod fortunulae suae periissent, quod amici omnes (evecta iam ad rerum gubernacula regina Maria) a pristina dignitate deiecti essent, reditum festinavit, et circa finem mensis Septembris a Germania in Angliam iter praeparavit. Magno gaudio perfusus Germaniam adiit, summo maerore confectissimus domum est reversus. Erat iam omnibus exutus praesidiis, annuo stipendio spoliatus, amicis destitutus omnibus. Verum vere testante Seneca, blue

Ima permutat brevis hora summis,

et praeclare scribente Ovidio,

Passibus ambiguis fortuna volubilis erat.

at erudite docente Iuvenale,

spacer Ex humili magna ad fastigia rerum
Extollit, quoties voluit fortuna iocari.

spacer  31. Aspicite enim, vos quaeso, varium fortunae eventum. Nam rex clarissimae memoriae Henricus Octavis pro libro suo de re sagittaria, quem ei dedicaverat, annua pensione, opera ornatissime viri D. Pagetti, locupletavit, sed cum rex Henricus diem oberit, Aschamus pensione privatus est. Nobilissimus princeps Eduardus insigni bonitate eiusdem D. Pagetti erga Aschamum amore illud stipendium a patre concessum patrisque sublatum morte renovavit, liberalitate auxit, authoritate confirmavit, et magno Angliae sigillo (sec cum hac acerba clausula, durante voluntate) communivit. Mortuo Eduardo, nullum ei relictum stipendium, nulla ad studia in Cantabrigia sustentanda, praemia nec praedia. Quarum rerum cogitatio, una cum acerbissima regis Eduardi munficentissimi sui domini morte, in anxiferas curas eum coniecit. Sed ecce in durissimis hisce temporibus magna ei iam domum reverso Dei bonitas eluxit. Nam cum omnia amisisset, nec aliquid aut expectaret aut speraret (omnibus charissimis amicis a summa dignitate iam depressis), erat subito ab academia (ad quam post reditum ex Germania se contulit) ad regium consilium, beneficio Wintoniensis blue et D. Pagetti, qui ei valde favebant, accersitus, et sancto coram regio consilio adhibito iuramento, secretarius pro lingua Latina designatus. Quod quidem munus antea ei, regnante Eduardo, rogatu optimi et ornatissimi viri D. Guilielmi Cecilli,  regi Eduardo a secretis concessum erat cum absens in Germania peregrinaretur. Hoc omnium in vita splendidissum, quod (cum in summa rerum desperatione esset) regium consilium eum, ex omni doctissimorum hominum copia, delegerit, cuius in conscribendis Latinis epistolis opera et ingenio regia maiestas uteretur, quoid officium apud Angliae principes longe honestissimum semper fuerit. Literae, ut vocant, patentes pro Toxophilo ab Eduardo rege concessae nunc amissae et irritae, rursus Wintoniensis opera et D. Pagetti studio, et erga eum humanitiate redintegrantur, et annuum stipendum decem librarum aliarum decem accessione augetur.
spacer  32. Hoc munus tanta diligentia, studio, scribendi facultati, pingendique elegantia exercuit, tanta etiam fide et constantia exercuit, duabusque reginis, Mariae inprimis et suae deinde charissimae amplissimaeque dominae Elizabethae sic satisfecit ut nemo, omnium iudicio, in nostra memoria aut maiore elegantia, aut ornatiore stylo, aut puriore dictione hoc munus obire potuerit. Mirum est recensere qua industria, quo indefesso labore, qua scribendi assiduitate omnia conficiebat, qua diligentia literas depingebat, quo ingenio excogitabat, quo artificio perpoliebat. In initio regni Philippi et Marie in tribus solum diebus 47 diversas epistolas as 47 diversos princepes, quorum infimi erant cardinales, et excogitabat ornate et depingebat potissime. Si cui hoc mirum videatur, aut si quis me fingere putet, obsignatis eiusdem Aschami tabellis cum eo possum agere, qui hoc idem in literis ad Eduardum Ravenum, divi Ioanni collegii socium, Anglice scriptis, cum summa asseveratione affirmavit.
spacer  33. In hac iam dignitate constitutus, hoc honorato loco adornatus, ex priore miseria ad hunc honoriae gradum evectus, et locum in collegio d. Ioannis, ubi adhuc in toto pereginationis tempore socius fuit, et oratoris etiam munus in academia fere ad festum navitatis Ioannis Baptistae 1554 regiae maiestatis et Wintonensis opera retinebat. blue Iunii primo 1554 duxit uxorem Margaretam Howam, honestam et castam adolescentulam, generosa familia natam, parentum consilio in matrimonium ei traditam. De cuius nuptiis cum Ioannes Sturmius audivisset in quadam epistola ad eum 24 Iunii 1554 missa sic scribit: Sed quid audio? Sponsusne factus id nos celare vis? Ut ne tibi aliquod epithalamium mittamus Germanicum? Audio sponsam tuam D. Walopi, blue Ginensis olim cum ego Caleti essem praefecti, uxorem habere materteram. Deus bone, quam pulchram et venustam mulierem, quam honestam matronam! Si sic hoc est, si uxorem habere illam vis, aut si quae est alia tibi desponsata, quaeso me fac certiorem, et scribe mihi quo sint die futurae, ut si ipse non addesse queam, mittam Thalassium qui pro me tuos amores ornet &c. Haec Joannes Sturmius.
spacer  34. Sua virtute et diligentia multos et magnos sibi paravit amicos. Wintoniensis, qui eo tempore plurimum authoritate valuit, multis eum affecit beneficiis, magno amore complexus est, cuius ingenio et scribendi facultati, cuius etiam fidei et honestati tantum tribuit, ut praeclare semper de Aschamo sentiret. Quem, licet religione prorsus a se discreptantem intelligeret, tamen ob eius egregiam in literis conscribendis facultatem, prudentiam, taciturnitatem, noluit aut loco dimovere aut obtrectatorum malitiosis calumniis fidem ullo modo habere. Vix enim credible est quantis et quam gravibus accusationibus ob religionem (quam semper ille confidenter profitebatur) coram Wintoniensi, Aschamus ab eo, qui de Anglico campo nomen habet, blue onerabatur. Quibus, homo scelestissimorum errorum artifex et vanarum superstitionum faecibus corruptissimus nitebatur Wintoniensis voluntatem ab Aschamo abalienare. Sed ad huius accusationes Wintoniensis semper obduruit, et hominem illum, nimis invidiosum, saepius redarguit, plus Aschami excellentibus donis tribuens quam alterius qui Aschamum haereseos accusabat crebris reprehensionibus unquam acquiescens. Hunc Aschamus ob authoritatem reverebatur, ob humanitatem, quam ille plus aliis sensit, diligebat, ob prudentiam suspiciebat. Scripsit ad eum multas epistolaes, in quibus Wintoniensis eximiam in se benignitatem praedicavit. Ecce enim hominis gratitudinem, qui noluit vel in hominem superstitiosissimum ingratus haberi, qui potius maluit hunc suum patronum contrario erga puram religionem animo affectum ob humanitatem in eum et prudentiam laudare quam inhumane ad summum suum dedecus beneficia accepta silentio praeterire et turpissima oblivione penitus involvere.
spacer  35. Nec Aschamus assentaciunculis ullis Wintoniensis gratiam aucupari tentabat, sed Wintoniensis sua sponte Rogerum Aschamum multis beneficiis, etiam in durissimis illis Aschami temporibus, sibi devinctissimum reddidit. Quid? Hominem de se optime meritum convitiis convelleret? Episcopum ad summum honoris gradum eo tempore evectum, benignissimum Maecenatem suum, maledictis conscinderet? Summum Angliae cancellarium (qui cum fortunulis amicisque privatum, stipendioque spoliatum, in honorato loco collocarat, stipendium auxerat, gratia et favoreprincipis constituerat) apertis flagitiis convinceret, turpissima religione condemnaret? Hoccine hominis diserti, puriorisque religionis opinionibus imbuti officium? Quis iure potest hoc ei crimini dare quod Wintoniensem, vanissimis licet superstitionibus opinionibus<que> addictum laudarit, a quo tantis meritis fuerit ornatus, tantis beneficiorum cumulis locupletatus, tantis vitae praesidiis communitus? Quis Aschamo hoc tanquam vitium merito obiiciat? Quis ullam inconstantiae notam aut vanae adulationis maculam ei iuste inurat quod singularem suum amicum amarit, quod hominem ei benignissimum laudibus ornarit, quod ob beneficia recepta praeconiis extulerit? Ubi laudat, parce laudat, et si ab eo summum amicitiae fructum non percepisset, nunquam, meo iudicio, laudasset. At servivit (inquiunt quidam) tempori, et sese ad rerum vicissitudinem accommodavit. Equidem Rogerus Achamus invitissime ab academia (ubi cupiebat caput abscondere, et in musaei angulis latitare) ad inserviendum principi accersitus, non tantum tempori quam principi parere, et reipublicae inservire cogebatur. Et hoc idem (cuiuscunque carmen sit) apertissime suasit: blue

Temporibus semper cautus servire memento,
Nec reflare velis adversum flamina venti.

spacer  36. Sed certum est eum potius coactum temporibus paruisse quam hominum moribus et susperstitioni lubens ullo modo acquievisse. Non destitit tamen in illius temporis mores invehi, hominum illius aetatis superstitionem irridere, caecitatem reprehendere. Idcirco dicemus eum religione inconstantem, quod principi paruerit? Vitio hoc ei vertemus, quod homines erroribus obcaecatos (a quibus, propter animi virtutes et ingenii dotes, unice amabatur) laudibus celebrarit? Appellabimus eum opinione vacillantem qui tempori, reipublicae et principi eo tempore invitus servierit? red Sed quid tam multa ut Aschamum profecto omni inconstantiae et vanitatis vel minima suspitione liberem, qui ab istiusmodi nugis et vana illius temporis superstitione fuit immunis, qui summa diligentia reginae suae paruit, qui inconstantia antiquos mores non mutavit? Aschamus semper religione idem, honestate idem, fide erga amicos idem, pietate idem, constantia, industria, sedulitate erga duas reginas idem. blue Praeterea cardinali Polo blue valde fuit familiaris qui Aschamo (contra communem superborum cardinalium solitam elationem et arrogantiam) coniunctissime et familiarissime est usus. Hic plus Aschamicae dictionis puritati quam suiipsius eminenti scribendi facultati, qui Latissime quidem ornatissimeque scripsit, plus tribuisse fertur. Est penes me cardinalis Poli oratio Anglice apud concilium parlamentarium (cum a pontifice Romano huc legatus fuit missus) habita, elegantissime ab eodem Rogero Aschamo eiusdem Poli rogatu Latinitate donata, et ad pontificem Romanum postea a cardinale Polo missa, qua, quantum ad dicendi suavitatem verborumque ornatum attinet, nihil est pictius, nihil ornatius, nihil Latinius. Eam etiam divulgassem si materia quae tractatur, nimis odiosa, versionis elegantiae et ornatui quo explitur respondisset.
spacer  37. Et cui non fuit familiaris eo tempore Aschamus? Quis non honorifice de Aschamo sensit? Apud reginam Mariam magno favore floruit, cuius liberalitatem saepissime expertus est. Qua, post quinque annorum, 5 mensium et undecim dierum imperium mortua, 17 Novembris 1558, et nobilissima Elizabetha, munificentissima dua domina, ad summum Anglorum solatium, ad immensum Rogeri Aschami gaudium, in reginae Mariae vices eodem die suffecta, eundem locum, idem munus retinet et felicissime obit, quod antea, regnante Maria, occuparat. Apud Mariam, ut supra dixi, magna fide, magno etiam favore viguit, sed apud hanc suam amplissimam dominam, munificentissimam principem, doctissimam discipulam, praecipue sic authoritate et gratia valuit ut nunquam fere ab eius latere descederet. Quotidie praesens cum ea fuit, assidue aliquid aut Graece aut Latine ei praelegabat, cum ea saepissime colloquebatur, talis aut tesseris aut aliquo huiusmodi lusu cum ea tempus dissipabat. Eius consortio et sermone faceto ac in nulla re rude valde delectabatur serenissima nostra regina Elizabetha. Semper ad eam admittebatur Aschamus, nullus interclusus aditus, a nullo unquam prohibitus. Hoc favore principis, hac gratia et praesentia suae serenissimae dominae Elizabethae facillime et ad maiorem dignitatem evehi, et facultates multo auctiores reddere potuerit, si aut ambitione (a qua semper animus alienissimus fuit) praeceps, aut divitiarum cupiditate dignitatisve splendore accensus fuisset. Sed ab omni ambitione sic alienus, ab omni aspirandi amore sic remotus, ab omni petendi desiderio sic abhorrens fuit (quod hac aetate, hiis hominum moribus magis admirandum quam imitandum est) ut nihil unquam ab illustrissima liberalissimaque regina Elizabetha petiverit. Natura a petendo adeo aversus ut nulla unquam opportunitas ad petendum audacem reddiderit, nec ulla necessitas ad aliquid rogandum impellere potuerit, nec natura impudentem, nec pecunia molestum, nec rerum inopia petacem unquam effecit.
spacer  38. Quae haec hominis industria! Quae honoris et dignitatis contemptio! Quae divitiarum et opum neglectio! Minore dolore afficiebatur, cum ipse indigeret, quam gaudio perfundebatur cum suam aliis conditionem lugeret. Maiore tenebatur desiderio, voluntate, fide, constantia, industria, officioque servitio suae principi quam audacibus et molestis rogatibus eidem molestiam parere. Hoc vulgo praedicare et amicis saepe commemorae solebat, se nunquam in tot pulcherimis diebus in suae principis praesentia consumptis, os ad aliquid rogandum aperuisse quo se et suos ditaret et locupletiores redderet, ita ut nobilissimum virum marchionem Wotoniensem summum eo tempore Angliae thesaurarium, blue amicum Aschami perdilectum, saepissime eum obiurgasse praedicant quod tam pudens et insolens in petendo esset. “Aschame,” inquit, “te oportet munus tuum minus officiose obire et plura audacius a regina petere.” Multi praeterea solebant ei nimis pudentem pudorem suum in non petendo obiicere. “Quid non petis, Aschame?” inquiunt. “Quid non regiam maiestatem rogatibus solicitas? Si careas, peccatum est in te, qui petere recusas, non in tua liberalissima domina quae largiri complurima cupit.” “Malui,” respondit ille, “mea diligentia et officio bene de mea principe mereri quam praeclaris muneribus immerito adornari.” Nihilominus tamen regia maiestas multis eum et magnis beneficiis e sua munifica bonitate adaugebat. Sed ab illa semper prius dabantur quam illo petebantur. Tanta erat huius hominis ab omni largitione et muneribus accipiendis abstinentia ut cum pro eo honorato loco quo fungebatur, pro ea gratia et favore quo apud suam principem florebat, multa et praeclara munera, et ut Homerus vocat ἀγλαὰ ἄποινα ad eum mitterentur, ea omnia magno cum fastidio repudiabat, aspernabatur, remittebat, saepissime dictitans Deum ei linguam venalem non dedisse, ut aut muneribus corrumperetur aut aperte pecunia oppugnaretur.
spacer  39. Maluit parce et duriter vitam degere quam faedissimis largitionis foecibus mentem polluere. Ingravescente iam aetate, a nocturnis et pomeridianis studiis abhorrebat. Antelucanis et matutinis temporibus legebat, commentabatur, studebat, scribebat. Erat corpore imbecillis et valetudinaruis, multis morbis fractus, continentibus febribus correptus, variis aegrotationibus afflictus. Quae paucis ante mortem annis eum in hecticam febrim blue coniecerunt, quo tempore de eius salute desperatum fuit. Sed ea fuit Dei erga illum bonitas, tandem medicorum ope ex ea convaluit. Omnia adversa aequo ferebat animo, nec duris calamitatum difficultatibus animo consternari, nec prosperis rerum succesibus insolescere solebat. Angoribus sese nonnumquam dedidit, et ob quorundam inhumanitatem, qui <ei> red fidelissimo infidi fuerunt, vehementer se excruciavit. Tempus quod a matutinis studiis aut regiae maiestati privatis negotiis superat, id totum aut honestis exercitiis et oblectationibus ante a me commemoratis, aut amicorum mutuis confabulationibus aut colloquius cum peregrinis hominibus tradidit. Magna in victu temperantia et abstinentia fuit. A piscibus natura abhorruit, et ob eam ipsam causam regnante Eduardo ab archiepiscopo Cantuariensi licentia ei a piscium esu concessa fuit, et imperium tenente regina Maria aliis uti rationibus cogebatur ad conservandam corporis sanitatem. Nunquam studiosorum rogatibus opera, consilio, labore defuit. Pauperibus scholasticis plurima dona est elargitus. Familiaribus amicis multa dedit, eorum necessitate saepissime subvenit. Nullum carmen ei magis placuit, aut quod probavit magis, quam hoc Martialis: blue

Extra fortunam est quicquid donatur amicis.
spacer Quas solas dederis semper habebis opes.

spacer  40. Et sic eruditione excellens, sic vitae integritate praestans, sic purioris religionis studio spectatus, complurimisque percharus, magno studio colebat Deum, omnium bonorum largitorem, omnium virtutem fontem uberrimum. Sermones pii et honesti erant, qui Dei gloriam maxime illustrabant, et privatim domi se divino cultui quotidie dedebat. Peccata sua assidue agnoscebat, misericordiam divinam vehementer implorabat, veniam submisse deprecabatur. Colloquia foris cum amicis de Deo, de humana miseria, iniquitate, malevolentia, invidia, de maximi Dei beneficiis in humanum genus collatis, de mirabili Dei bonitate in creando, redimendo, reparando, sanctificando, vocando, religendo, nos miserrimos homines semper instituebantur. Homines fide dignissimi, qui eo familiariter sunt usi, ferunt illum fuisse et domi apud suos maxime pium, in colloquiis modestissimum, erga principem fidelissimum, amicorum amantissimum, literarum avidissimum, in ambulationibus aut itineribus assidue Dei erga homines beneficia commemorantem.
spacer  41. Et haec de eius sanctissima et integerrima vita a me dicta sufficiant. Reliquum est ut de eius ex vita discessu pauca dicam. Ut vita pia, honesta, integra, a vitiis abhorrens, virtutibus et studiis dedita, praeclaris actionibus relucens, nemini nocens, nulli inimica extitit, sic eius obitus Christianus et vere pius, vitae per omnia similis fuit. Nec vitam honestissime et piissime actam potest sequi mala mors. Qui pie vivunt pie etiam moriuntur. Erat, ut supra diximus, multis febribus afflictatus, quae et vires per se imbecilles multos annos comminuerant et mirifice afflixerant. Proximis autem superioribus ante mortem annis hectica febre laborabat, ex qua licet aliquantulum convaluisset, quasdam tamen faeces reliquit quae prae nimio quodam studio in versibus ad regalem maiestatem (pro insequentis novi anni auspicio) blue condendis excitatae et incensae ingravescere caeperunt. Cum enim in illis contexendis versibus ingenii vires valde occupasset, et ex nimio studio noctes multas insomnes produxisset, frigus contraxit, quo correptus in gravem morbum incidit Decembris 23 anno domini 1568. Huic aegrotanti saepe adfuit vir ornatissimuis theologus doctissimus Alexander Nowellus, blue Paulinae ecclesiae dignissimus decanus, Paulinae ecclesiae dignissimus decanus, qui eum consolabatur, qui pie et sancte saluberimis verbis huius vitae taedia, huius mundi miserias ante oculos posuit, et divinissimis sonis animam pavit, ita ut post illius sanctissimi viri digressum idem Rogerus Aschamus cum quadam exultatione praedicabat Alexandrum Nowellum, pium hominem, integerrimae vitae virum, animam suam nunquam perituris cibis pavisse.
spacer  42. Caepit morbus magis ac magis eum affligere, nullo tempore quiescere aut dormire permisit. Famulorum manibus nonnunquam sursum deorsum ferebatur, et cunabulis, ad provocandum somnum, praeparatis, infantium more volvebatur. Sed haec somnum oculis inducere non potuerunt. Foelici memoria multa repetebat eidem colendissimo decano aliisque astantibus amicis divinitus de Deo et eius misericordia, amore, beneficiis in humanum genus collocatis. Et quis tum sanctius, quis divinius, quis Christianius loqui aut cogitare potuerit? Valde illud mihi laudabile videtur, quod de eo idem vir sanctissimus Alexander Nowellus commemorat: se nunquam vidisse aut audivisse ullum hominem aut honestius vixisse aut expirasse Christianius. Cuius verbis et fidei ego tantum tribuo ut putem illum nec posse, propter pietatem, fingere, nec velle, propter prudentiam et integritatem, nisi verissima pro certo affirmare. Fuit enim Rogeri Aschami vitae morumque testis locupletissimus, summa familiaritate ei coniunctissimus, mortis etiam oculatissimus testis. Postea uxori commendabat sua omnia, maxime vero suavissimos liberos. blue Rogabat ut pro suo arbitrio omnia dirigeret, ut materno animo eorum educationi consuleret, ut virtute, pietate, literis, bonis moribus instituendos curaret. Adfuit etiam huic iamiam morituro vir honestate et eruditione praestans D. Gravettus, blue Sancti Sephulchri dignus vicarius, qua eam ob causam venit ut eundem Rogerum graviter aegrotantem viseret, consolaretur, officioque ei debito fungeretur. “Non veni,” inquit, “ut te doceam, Domine Aschame (novi enim te esse undique colendissimi viri Alexandri Newelli verbis et tuiipsius memoria instructissimum), sed ut te consoler et officium meum praestem.” Respondit Aschamus, “magno ego crucior dolore, gravi opprimor morbo, haec mea est confessio, haec fides, haec precatio: hoc totum est quod volo, cupio dissolvi et esse cum Christo.” Quam divinam et coelestem divi Pauli sententiam blueblue multoties antea Alexandro Nowello repetiverat. Cum hoc tanquam cigneam cantionem et postrema verba protulisset, obmutivit, et hora a meridie fere decima animam suam, quae antea cum Deo esse toties concupivit, Deo, maximis astantium ploratibus et gemitibus reddidit. Cum huius mortis verus rumor aulae penetralia penetrasset et ad serenissimae reginae aures pervenisset, dici vix potest quo illa subito percellebatur dolore, cum de suo mortuo Aschamo intelligeret. Fama refert, et opinor ea verissima, divam Elizabetham tum dixisse se malle decem librarum millia in mare proiecisse quam suam Achamum sic amisisse.
spacer  43. Doluit eius morte princeps, doluit populus, doluit Eliza, blue doluit tota aula. Quanto vero dolore haec Rogeri Aschami mors Argentinam afflixerat, sed in ea praecipue Ioannem Sturmium et reliquos doctissimos viros Rogero Aschamo familiaritate coniunctissimos praestat in eorum animis relinquere, qui et summum dolorem senserint, et huius obitum gravissime tulerint, quam fama et auditione frigide et exiliter repetere. Obiit Decembris 30 anno 1568, aetatis suae animum agens 53. Sepultus est sine ulla funeris pompa Ianuarii 4 in aede Sancto Sepulchro sacra extra carcerem quae Nova Porta a Londoniensibus appellatur. Habita est eo die in eo templo a colendissimo viro Alexandro Nowello doctissima et piissima concio, in maxima hominum frequentia, in qua homo disertissimus suavissima, ut semper solet, lingua eloquentissimi hominis et perdilecti amici dolendum funus sic adornavit ut neque honestissimi cuiusquam vita uberioribus laudibus condecorari, nec acerbissima alicuius mors dolentius et amarius deplorari potuisse existimaretur. Deus faxit ut nos qui superstites sumus integererimae eius vitae et Christianissimae mortis vestigiis insistentes similiter vivamus, similiter etiam, cum nostra nos fata tolerint, moriamur.

SCRIPTIONIS LAUDES

spacer  44. A vita et obitu ad scriptionis laudes et dictionis puritatem meum nunc convertam sermonem. Tantum ego tribuo semperque tribui Aschami iudicio et eius scriptorum suavitati quantum ei tribuendum est qui in linguarum artiumque cognitione, in philosophiae praeceptis, dicendi scribendique facultate, sacrarum literarum mysteriis, non tam discendo quam agendo exercitandoque magna cum laude est versatus. Neque enim erudita solum sunt eius scripta et suavia, sed pia etiam et Christiana. Unde apparet eum et spectasse verum studiorum finem et assecutum eum esse, ut cum eruditione singulari et dicendi scribendique admirabili facultate virtutem, pietatem, morum suavitatem, erga amicos fidem et maximum amorem coniungeret. Quoties igitur has pereruditas eius epistolas iam solum divulgatas et alias elucubrationes theologicas quas brevi divulgaturus sum blue lego (quod saepissime quidem facere soleo, et materia illectus et optimis dicendi luminibus permotus), toties et eum admiror et illustrissimae nostrae reginae, quae eo praeceptore est usa, totique Angliae gratulor, cui tantum honorem apud exteros propter eruditionem comportavit, tantumque apud suos utilitatis propter prudentiam, rerum usum, et principis institutionem attulit, quantum adferre et vir optimus, subiectus fidelissimus, et homo doctissimus potuerit. Quicquid scripsit polite scripsit, et legentes omnes summa perfudit iucunditate. Dici vix potest quantopere viri summa eruditione praestantes, magna eloquentia ornatissimi, laudarint in Aschami scriptis civilitatem, modestiam, humanitatem, et charites innumerabiles, red suavitatem in sententiis, elegantiam in verbis, moderationem in numeris, concinnitatem in rebus contexendis, lucem in omnibus, nihil non in eo exquisitum. Sed tamen nihil affectatum, vires insignes sine immanitate, dulcedinem summam sine ignavia, brevitatem cum succulentia, rursus prolixitatem sine luxuria, rotundum quiddam et crispum, sed sine aeterna micatione, quae seculum Plinii laborabat, castigatam et enucleatam dictionem, sed sine anxietate scrupuloso qua Ciceroniani nostro aevo sese emaciant et quasi compedibus revinciunt. blue Ioannes Sturmius testatur in elocutione et dicendi generibus nihil se vidisse Rogeri Aschami scriptis acutius. Sic enim in quadam ait epistola, “literae tuae non solum suaves, verum etiam elegantes sunt. Tanta enim in illis est flexibilitas verborum et ad acutas comitatis et ad graves philosophiae sententias, talis in collocando ordo ut tum scriptionis suavitatem admirer, tum etiam intelligam a te accurate esse compositas, nisi a te nihil proficiscatur incompositum, quantumvis subito scriptum.”
spacer 45. Hieronymus Osorius Lusitanus, Sylvensis episcopus, blue homo laudibus eloquentiae ornatissimus, qui Rogerum Aschamum magno amore complexus est, nihil putavit esse uberius, nihil in hoc genere aptius. Petrus Nannius Alcmarianus in collego Buslidiano apud Lovaniensis Latinis professor blue dixit nihil esse disertius, nihil politius Aschami literis. Michaelis Toxites Rhaeteius blue laureatus poeta iudicavit esse nihil suavius, nihil eruditius. Hieronymus Wolfius Oetingensis blue nihil concinnus esse censuit. Multique alii eloquentiae, eruditionis, et dicendi virtutibus perpoliti domi forisque celebres, optime semper de Rogeri Aschami scriptione et dictionis puritate existimaverunt. Taceo nostrates, cardinalem Polum, Stephanum Wintoniensem, Ioannem Checum, Thomam Smithum, duo propugnacula, duo ornamenta eruditionis, literarum, academiae Angliae, Robertum Pemberum, Richardum Brandisbaeum, Ioannem Christophersonum, Guilielmum Billum, blue Gualterum Haddonum, blue Iacobum Pilkintonum, Thomam Wilsonum, Nicolaum Carrum blue et alios complurimos qui summa doctrina eluxerunt, et de Aschamo semper praeclare senserunt. Hic si se totum ad scribendum tradidisset et ea quae a Cicerone, Platone, Aristotele, Demosthene, Isocrate, Thucidide et Herodoto didicisset tractare voluisset, quis Bembus ornatius, blue quis Sadoletus disertius, quis Longolius politius, quis Manutius praeclarius et artificiosius scribendi genus perpolire quam Rogerus Aschamus potuisset?
spacer  46. Duo tantum libri, Toxophilus et Praeceptor cum parvo quodam tractatu de rebus in Germania gestis Anglico sermone conscripti in hominum versantur manibus, qui et ipse magnam eius eruditionem redolent et suavem scribendi elegantiam ostendunt. Quos si Romano amictu convestire voluisset, nihil in eo genere illustrius, nihil copiosius, nihil ornatius fuisset. Praeterea has epistolas variis disperas locis reliquit, quas cum aliis scriptis (quae brevi sum aediturus) ad vestram utilitatem collegi quae certe non obscure ostendunt red ex cuius artificis officina prodierint. In quibus praeclarum habebitis imitandi exemplum, ad quod si vestrum vos scribendi epistolas cursum direxeritis, et puram dictionem et eximiam scribendi facultatem vobis comparabitis. Quam scribendi et eloquendi praestantiam ut facilius consequamini, ego pro mea ieiuna et exili facultatula paucula de eloquentia dicam, et viam qua ad scribendi dicendique elegentiam pervenire possitis, ante oculos vestros dilucide ponam, in qua re tertia institutionis meae portiuncula collocabitur.

ADHORTATIO AD ELOQUENTIAM ET DICENDI SCRIBENDIQUE ELEGANTIAM

spacer  47. Magnum est hoc quod suscepi, magisque arduum et difficile quam ut perexiguae ingenii mei vires ferre posse videantur. Nam dicendum mihi est de summa ac divina virtute quae eloquentia nominatur, cuius laudi ac praestantiae parem orationem vix posse invenire facile animadverto. Sed si vestras aures attentae praebueritis, et haec quae a me arido quodam orationis genere proferentur humaniter et amice perlegeritis, efficiam profecto ut verba mea non solum iucunda vobis existant, sed etiam ut intelligatis nihil vobis tam esse expetendum in hac vita quam dicendi copiam, nihlque adolescentulis studiosis magis dignum quam sapientiam atque ornatam orationem, puram et enucleatam dictionem.
spacer  48. Quamobrem totam hanc orationem meam sic instituam ut partim ad laudem et praestantiam eloquentiae, de qua dicere mihi proposui, dirigatur, partim vero in excitandis animis vestris ad illius studium. Rogeri Aschami exemplo tota sit occupata. Quanquam in prima parte non multum mihi elaborandum esse puto. Eloquendi enim elegantia passim eloquentissimorum virorum encomiis ac laudibus est celebrata, atque multorum literis ac sermone ita illustrata ut nihil sit quod aut vobis novum aut cuiquam inauditam a me adferri queat. Idcirco leviter et strictim attingam.
spacer  49. Est certe una ex maximis virtutibus eloquentia, quae ab eloquendo nomen accepit quod is, qui ea instructus et ornatus sit sapienter et ornate eloqui possit omnia ea quae animo suo comprehensa habet. Qua re nihil praestantius, nihil praeclarius, nihil divinius dici aut excogitari potest. Etenim cum inter Deum et belluam homo quasi medius interiectus sit, hinc Deum rationis et orationis praestantia attingens, illinc vel voluptatis titillatione in sensus influente, vel affectionum immanitate in imperium rationis irruente, inter belluas repens, est illud profecto doctrinae genus studiis nostris aptissimum et hominibus etiam dignissimum, quo non corporis sensuumque curatio suscipiatur, sed quo sermo ad diserte loquendum, ratio ad divinitus intelligendum provehatur. Et quamquam caeterarum artium, sed illius imprimis, praeclara laus sit quae morbos depellere et corpus vitamque nostram scienter continere potest, tamen cum ad hoc praestandum infinitae belluae et cautiores ne laedantur, et peritiores ut curentur repertae sint, illam sane doctrinam licet vitae nostrae perutilem, ut nimis tamen cum belluis communem, cum dicendi intelligendique praestanti facultate, qua sola nota a belluis discrepamus, quo solo insigne divinitatus participes sumus, comparare non audeo. Itaque nihil homini vel ad usum utilius vel ad laudem praeclarius vel ad immortalitatem stabilius video, nec aliud vel adolescentium studiis dignius aut accommodatius puto quam sermonem ad ornate dicendum excolendo, rationem ad prudenter intelligendum instruendo, divinam illam vim eloquentiae consectari. Ad quam, cum eius omnis adipiscendae spem omnem adimat nobis Antonius apud Ciceronem, blue quam proxime tamen aspicere et aspirare omni studio et diligentia est elaborandum.
spacer  50. Qua profecto eloquentia (praeterquam quod nihil cum bestiis commune habeat, sed tota ex ipsa divinitate hausta et delibata, et ita cum ea implicata et cohaerens sit ut haec tria apud Latinos sermo, ratio et Deus, apud Platonum tantum λόγου appellatione includantur, quod verbum nos eloquentiam aptissime dicere possumus), non certe ego video quid et homini ad spem optabilius, ad cognitionem iucundius, ad usum melius, ad gloriam maius, ad potentiam amplius, ad similitudinem divinae menti propius excogitari potest. Sine qua caeterae artes non modo suos fines non tueri, sed mutae, inutiles, nimisque sordidae esse solent. Ut enim hominis decus ingenium, sic illius ingenii lumen est eloquentia. Huc accedit quod hominum animos flectere, quo velit impellere, unde autem velit deducere sola oratione homo sapiens et eloquens potest. Haec admodum laudabilis, haec praeclara et latissime patens, haec una, teste Cicerone,  in omni libero populo, dum in hominum genere fuit perhonesta et mirabilis est visa, maximeque in pacatis tranquillisque civitatibus semper floruit semperque dominata est.
spacer  51. Non ignoro hanc dicendi exercitationem quibusdam rem valde molestam ac laboriosam videri, ideoque illos difficulter adduci posse ut se huic rei penitus dedant, atque in ea comparanda summo studio elaborent. Sed qui magnarum rerum gloriam adamarint, illos neque difficultas quae huic rei inesse videtur absterrere, neque labor frangere, neque desperatio avocare ullo modo poterit. Sed hii potius fructus uberrimos, honores amplissimos, gloriam sempiternam, quae inde paratur, ob oculos sibi semper positam habebunt. Non enim tantae rei adeptionem difficultate, labore, et fastidio, quae momentanea sunt, sed honore, gloria, ac voluptate, quae perpetuo durant, metiri debent. Cum autem homines natura ita comparati sunt ut utilitate rei plurimum moveantur, ac ante omnia quid expediat spectare soleant, non prorsus erit supervacaneum dicendi rationis utilitatem hoc loco breviter attingere. Equidem ex copia dicendi fructus copiosissii atque infinitae commoditates proveniunt, non tantum ad eos qui eam sibi vendicant, sed etiam ad rempublicam universam. Illi enim habent quo se et vitam suam contra insidias inimicorum defendere ac tueri possint. Haec vero, subsidio et auxilio illius praestantissimae virtutis, facilius et gubernari et amplificari et conservari potest. Prudentis enim oratoris moderatione ac sapientia perditi et scelerati homines e civitate pelluntur, boni et salutares reipublicae cives in ea retinentur, nocentes plectuntur, innocentes autem conservantur, ac ut plura, quae sunt pene innumerabilia, breviter comprehendam, salus totius reipublicae hac dicendi facultate continetur.
spacer  52. Restat nunc ut de necessitate aliquid dicam. Sic igitur statuere debemus sapientiam dicendi ad retinendam religionem, ad conservandam liberatem, ad tuendas leges, ad pravas et falsas animis hominum insitas opiniones evellenda, ad afflictos excitandos, ad amicos periculis liberandos, ad literarum monumenta posteritati mandanda, ad amicitias comparandas, ad confirmandam civium tranquillitatem summopere necessariam esse. Sine qua non solum hi qui ad reipublicae gubernaculae accedunt, sed etiam theologi atque illi qui iura profitentur locum suum admodum difficulter tueri possunt. Sed quoniam quibusdam haec res maximam in se difficultatem habere videri queat, praesertim illis qui viam et rationem qua illam consequi possint ignorant, idcirco viam quandam brevem, certam, atque compendiariam commonstrabo ut, si eam ingressi fueritis, ad eam dicendi scribendique facultatem quam Rogerus Aschamus faeliciter est assecutus pervenire queatis. Quinque igitur numero sunt, quibus omnis dicendi scribendique ratio continetur, perficitur, absolvitur: natura, doctrina, cognitio rerum, imitatio disertorum atque probatissimorum authorum, usus seu exercitatio. Equidem ut a natura principium faciam, nemo vestrum est qui ingenio vel natura mediocri non valet, et natura satis bona, si non optima, sit praeditus. Sed hanc naturae bonitatem, quae saepe exigua videtur, industria ac diligentia excitari oportet. Saepenuermo enim fit ut etiam optima ingenia socordia atque desidia corrumpantur ac depraventur. Hoc ita statutum sit, fundamenta seminaque artis dicendi iecisse et inchosasse ipsam naturam. Quoaiam vero natura saepe ordine caret, et se ex difficilibus controversiis explicare non potest, recte accedunt rhetoricae artis praecepta, quae etiam erudiunt ac viam ostendunt, modumque dant quem sequi oporteat. Haec bonam naturam reddunt meliorem et vagam moderantur, faciuntque oratorem ut ab eo quod proposuerit minus aberret, haec sermonem gravibus sententiis illustrant, haec orationem lectissimis verbis expoliunt, haec hominum animos potentius, eo quo velit orator, impellere docent. Sine hiis nemo neque bene dicere neque ornate scribere potest. Haec, inquam, artis rhetoricae praecepta ex optimorum rhetoricorum libris discenda sunt.
spacer  53. Huc accedat rerum cognitio, sine qua praecepta illa inania ac prorsus nullius momenti sunt. Quomodo hoc fieri potest non a me, sed a Cicerone audietis, qui in eo libro qui Orator ad Brutum inscribitur praecepta et vias ad arcem eloquentiae proxime ferentes optime tradit. Ciceronis quamvis non verba ipsa, tamen mens est, omnem eloquentiam ex duabus rebus materia et tractione efflorescere. Materies in rebus et verbis cernitur. Res ex historia, ethicorum, phisicorum politicorumque libris qui rerum copiam cognitionemque satis magnam suppeditant hauriendae sunt, verba, cum haec propria, illa translata esse debent, vel a Cicerone, si Latine, vel a Platone, Demosthene, Isocrate, si Graece malueris, vel ab horum simillimis sumenda. Tractatio partim ex dialectica disputandi ratione, partim ex rhetorica amplificandi facultate comparantur. Ex hiis fontibus totum illud eloquentiae flumen effluit, cuius cursu universi sensus atque animi hominum rapi convehique solent. Itaque quisquis ille est qui prudenter cogitare et cogitata apte explicare cupit, ab historia (modo Cicero aliquid videt), ad physicam et ethicen, et ita ad ipsam divinam eloquentiae vim quasi iter quoddam affectare debet. Ad haec red eloquentissimorum hominum scripta nobis proponuntur ut ad illa tanquam ad regulam atque idaeam compositionem nostram referamus. Ita enim consilium et mens authoris ostenditur, eiusque tractatio atque compositio, ut etiam simile aliquid effingere non admodum difficle red videatur. Nihil igitur est quod nobis difficile videri queat, nihil quo ignaviae nostrae excusationem praetexere possimus, nihil denique quo non summo studio ad tantam adispiscendam et dicendi et scribendi facultatem contendere debeamus.
spacer  54. Tantum adhuc superest ut hiis, de quibus dictum est, usus et quotidiana exercitatio adiungatur, sine qua omnia mutila et manca existunt. Haec promptum facit hominem, haec perfectum reddit, haec caetera consummat et perficit omnia. Vim aut artis aut imitationis aut usus nulla in re planius vel evidentius videre possumus quam in hiis sordibus et rebus mechanicis, quarum rerum experti, cum omnem in eisdem vitam suam conterunt, ipsa rei veritate persuasi, trito illo et omnibus in ore iactato proverbio affirmant, usum facere artifices. Qui vero in arte imbibenda et eius abstrusissima cognoscendo omnem suam operam ponunt, nec ullam usus excercitationisque curam habent, si forte patrocinium cuiusvis suscipiant, adeo frigidi, exangues, enervatique apparent, ut merito ab omnibus explodi et exsibilari red iudicentur, id quod olim accidisse constat Hermogeni et Quintiliano, dicendi artificio instructissimis.   Porro qui aliorum imitatione semper nituntur et nunquam se scribendo dicendove exercent, perinde miseri et infaelicis sunt ac si quis nec cernere nec audire nec incedere potest, nisi cum a proximo oculos, aures et pedes mutuatur. Nec quantum in omnibus rebus usus possit (videlicet quonam modo pluviarum guttulae dura ac horrida saxa crebro dilabendi usu cavant) nec quomodo ferrei vomeres vel leviusculo terrae mollis attritu consumuntur, nec ingentem usus potentiam in rebus inanimis nunc declarabo, sed solum quantum in humana sorte conditioneque potest commonstrabo. Cum multa, multorum iuxta opinionem, in infantia nostra nobis a natura beneficia tribuuntur, ego vel ea omnia vel certe meliorem eorundem partem ab usu consuetudineque pervenire contenderem. Nam, ut maxime quae maxima sunt persequar, putemusne ipsam fandi facultatem, qua caeteris praestamus animantibus, a natura nobis concessam, vel usu et consuetudine potius comparatam fuisse? Fateor (ut ante commemini) naturam semina iecisse at maturasse usum, inchoasse naturam at perfecisse consuetudinem. Nam quis vel unam voculam quae rem aliquam significat exprimere queat, quam non crebra consuetaque auditione ab aliis acceperit? Seponamus puerum statim natum ab humano consortio, quodnam idioma usurpabit? Quales aedet sonos? Annon vel ululabit vel rugiet? Cesset ergo natura tantum sibi applaudere propter hoc donum, quod nisi usus perficit absolvitque, rude, horridum, incultum, cumque aliis animantibus commune erit.
spacer  55. Adeo enim usus nulla in re a natura separatur, adeoque mutua inter se iunctura copulantur ut merito a Marco Tullio Cicerone altera natura vocitetur.  In liberalibus vero scientiis usus vim potius admirari quam ullis verbis exprimere cuiquam obvium est. In grammatica, copiam ac verborum suppellectilem parat. In dialectica, invendi acumen excitat, iudicandi prudentiam acuit. In rhetorica, quibuscunque affectibus concutere, in quamcunque vis animi concitationem rapere, facile dabit usus. Quid in caeteris moror, cum Marcus Tullius Cicero vocet usum optimum dicendi magistrum?  Quid quod etiamnum multa sunt quae nec naturae nec artis neque imitationis adminiculo, sed solum usu et consuetudine peraguntur? Nam Milo ille Crotoniates athleta fortissimus neque ullius artis praeceptione instructus, nec quovis imitationis exemplo adiutus, nec ullo raro naturae beneficio imbutus, sed assiduo quotidianoque ferendi usu corroboratus, vitulum illum quantumvis grandem in montem Olimpum asportavit.  Huc Demonsthem in medium adducerem, nisi illa historia nimis trita nimisque decantata fuisset.  Qui si ulla politiore literature ornatus erat, ut erat ornatissimus, id totum praecipue exercitationi acceptum referre debuit. Et quemadmodum ingenium quantumvis eximium aut praestabile, nisi diligenti usu exerceatur excolaturque, multa obfuscatur rubigine, ita quantumvis tardum hebesque ingenium, impigra exercitatione solers, sagax, valde splendescens esse possit. Ex hiis omnibus scire licet nihil esse tam arduum aut difficile red quod usus et exercitatio non superet ac devincat.
spacer  56. Haec exercitatio variis modis suscipitur, audiendo, discendo, legendo, meditando, scribendo, convertendo, imitando, declamando. Sed potissimum in hiis tribus versatur, ut vel subito vel sumpto spatio ad cogitandum aliquid dicamus, vel stylo ac scribendi consuetu dine illud idem efficiamus. Stylo Cicero primas partes attribuit,   commentationi secundas, subitae vero dictioni postremas, propterea quod subita dicendi consuetudo instituti non possit utiliter et cum fructu, nisi diligens scribendi exercitatio antecesserit. In eloquentia enim comparanda caput est quam plurimum scribere, atque ob eam caussam Cicero stylum effectorem et, ut antea dixi, magistrum dicendi appellare non dubitavit. Nam et omnes locos, qui modo in ea re inessent de qua scribimus, ostendere se nobis atque occurrere, omnesque sententias graves atque verba maxime illustria sub styli acumen subire, tum ipsam collocationem, concordiam, confirmationemque verborum in saepe scribendo perfici constanter affirmavit.Hisce exercitationibus Rogerus Aschamus se saepe multumque exercuit, et natura habilis, artis praeceptionibus potens, rerum cognitione excultus, Ciceronis imitatione adiutus, usu et quotidiana aliquid scribendi exeritatione corroboratus, ad tantam et tam eximiam scribendi dicendique elegantiam quam, si quis alius, faelicissime est adeptus, facilime pervenit. Quare cum exercitatio styli et scribendi assiduitas tot ac tantas commoditates habeat, tantamque laudem ab eo, qui parens et quasi torrens omnis eloquentiae dicitur, mereatur, atque cum Rogerus Aschamus, cuius vos iam mea opera suavissimis scriptis fruemini, hisce quinque rebus tantam scribendi suavitatem assequutus fuerit, sed usu at exercitatione potissimum confirmaverit, et quasi callum illis obduxerit, vos oro, studiosi adolescentes, et si adhortandi locus detur, vos ahortor, ut in hanc rem diu multumque incumbatis, et scribendi crebritate vos sic exerceatis ut cum subito dicendum sit, ea quae dicuntur similima scriptis esse videantur. Quae res summam admirationem, maximam laudem, ac sempiternam gloriam merebitur.
spacer  57. Quapropter, cum neminem remoretur difficultas, sed alliciat facilitas, moveat dignitas, hortetur utilitas, urgeat necessitas, vos iterum hortor, ingenui adolescentes, ut eam virtutem quam summus honor, gloria, ac praeclarae laudes comitantur, vobis longo usu ac diuturna exercitatione admodum vobis reddatis familiarem. Sic enim fiet ut vobis atque vestris honori, reipublicae autem et patriae emolumento esse possitis, quae praeclara dignitatis praemia et eximia patriae ornamenta, ad maximum suum decus, ad reipublicae summam utilitatem Rogerum Aschamum consequutum esse, animadvertistis.

Finis


spacer